نوآوری‌های صدرا در‌خصوص جایگاه وجودشناسی خلق در صدور عمل انسان
نشست دانش‌افزایی اساتید گروه فلسفه و کلام اسلامی با موضوع «نوآوری‌های صدرا در‌خصوص جایگاه وجودشناسی خُلق در صدور عمل انسان» روز دوشنبه 7 آبان 1403 به صورت حضوری- مجازی برگزار شد.
در ابتدای این نشست دکتر فاطمه سلیمانی، دانشیار دانشگاه امام صادق(ع)، ضمن اشاره به مباحث نشست گذشته مبنی بر چیستی خلق و چگونگی شکل‌گیری آن، به هدف جلسه حاضر شامل بیان نوآوری‌های صدرا در خصوص حقیقت خلق و تقسیم‌بندی خلقیات پرداخت.
وی در این راستا تصریح کرد: طبق دیدگاه فلاسفه، خلق ملکه نفسانی است که در اثر تکرار فعل حاصل می شود و موجب می‌گردد از انسان افعالی به سهولت و بدون تأمل و درنگ صادر شود. بر اساس نگاه اصالت وجودی ملاصدرا، نفسی که واجد خلقی می‌شود در واقع صورت جوهری آن تغییر می‌کند، صورت نفسانی جدید دارای توانمندی‌های قوی‌تری است، لذا مبادی عمل در آن قوی شده و عملکرد آن‌ها در صدور فعل سرعت می‌گیرد به گونه‌ای که افعال مناسب با آن مرتبه نفس به آسانی از او صادر می‌شود. در واقع، در فرآیند تکرار عمل، نفس انسان است که تغییر می‌کند درحالی که فیلسوفان قبل از ملاصدرا بر اساس مبانی حکمت مشاء، خلق را یک هیئت یا صفتی عارض بر نفس می‌دانستند. براساس نوآوری صدرا، مسئله تغییر خلق که از نظر فیلسوفان مشاء در حد تغییر یک عرض است، بسیار سخت خواهد بود چرا که از سنخ تغییر جوهر نفس است.
مدیر گروه فلسفه و کلام اسلامی پردیس خواهران در ادامه به نوآوری دوم پرداخت و افزود: صدرا بر اساس مبانی خود، در تقسیم‌بندی خلقیات دو ملاک «قوت نفس یا ضعف آن» و «شرافت نفس یا پستی آن» را طرح می‌کند؛ ملاک شرافت را «حکمت» و «حریّت» می‌داند و تمام فضائل اخلاقی را به این دو باز میگرداند و ملاک پستی را «جهل» و «اسارت» عنوان می‌کند و جمیع رذائل اخلاقی را به این دو باز میگرداند. در حالی که نزد حکمای قبل از صدرا، معیار خوبی و بدی یک خلق به سطح عملکرد قوای سه‌گانه عقل، شهوت و غضب مربوط می‌شود؛ بدین صورت که برای هر یک از قوای سه‌گانه نفس سه سطح افراط، تفریط و اعتدال در نظر گرفته می‌شود. طبق این نگاه، خلق پسندیده حد وسط افراط و تفریط است. دکتر سلیمانی افزود اولین اشکال این تقسیم بندی، وجود ابهام و نداشتن یک ملاک مشخص در مورد حد وسط یا اعتدال است. دومین اشکال در مورد سطح بندی است که در مورد قوه عقل صورت گرفته است؛ چون برای عقل افرط نه تنها منفی نیست بلکه بسیار مطلوب است.
اگرچه نقد صریحی از صدرا بر تقسیم‌بندی حکمای پیشین مشاهده نمی‌شود، اما او با ارائه ملاک حکمت و حریت برای خلق پسندیده و ملاک جهل و اسارت برای خلق ناپسند، در واقع معیار آن‌ها را زیر سوال برده و با بیان مصادیقی از خلق‌هایی که از نظر پیشینیان نیکو محسوب می‌شوند در حالی که در واقع نیکو نیستند و تنها در صورت وجود ملاک حکمت و حریت می‌توانند نیکو باشد، گویی در صدد نقد آن‌ها برآمده است.
دکتر سلیمانی در پایان ضمن پاسخگویی به سوالات مخاطبین، به منابع بحث حاضر اشاره کرد.
نظر شما :